KUSH NA PENGON TË KEMI NJË SHOQATË TË MIRËFILLTË MBARËKOMBËTARE

Për HEJZA-n flet NEHAS SOPAJ, poet, prozator dhe studiues

Nehas Sopaj është autor i shumë veprave: “Alga e dalë nga deti” (poezi), “Larg” (poezi), “Në fund të
Akeronit” (prozë), “Individualitete letrare, Beqir Musliu” (studim), “Individualitete letrare, Teki Dërvishi”
(studim), “Vallja e vdekjes së verdhë” (prozë) etj.

HEJZA: A mjafton fakti se sot, meqë kemi shumë shkrimtarë që “po shkruajnë”, mund të konstatojmë se
po bëjmë letërsi?

SOPAJ: Do të kujdesem që përgjigjet t’i kem të sakta, në të vërtetë, do të përgjigjem pikërisht për atë që
po më pyet. Them se kuantiteti e garanton kualitetin, por jo përherë. Në të vërtetë, në rininë e hershme,
në kohë të studimeve në Shkup, mbaj mend se ndaja mendimin dhe thosha se do të vijë koha kur të
gjithë do të shkruajnë dhe kjo gjë me të vërtetë erdhi. Dhe, kjo gjë nuk është gjë e keqe, e keqja qëndron
në faktin se selektuesit e vlerës dhe të jovlerës, janë në margjina, ata nuk i pyet kush. O zëri i tyre
s’dëgjohet ose edhe nuk përfillet, më saktë në turbulencat kulturore dirigjojnë turbulencat e politikës së
ditës, e cila në ambientin dhe kohën kur po jetojmë, është timon i të keqes në të gjitha sferat e
shoqërisë shqiptare. Po, po bëhet letërsi e mirë, mbase edhe më mirë se sa në kohën e “lumturisë
kosovare” të viteve ’70 të shekullit të kaluar kur pat shpërthyer një entuziazëm i madh dhe kur vlerat e
vërteta vlerësoheshin, por kjo letërsi tash me të vërtetë kërkon një mbarështrim dhe sistemim, i cili
mjerisht është në duar të anarkisë globale… Në defilimin publik të shfrenuar të jovlerës përzier me
vlerën, druaj se të gjitha institucionet, gazeta, portale e revista letrare, katedra e katedra gjer te
akademitë tona të cilat do të duhej të merreshin me ndarjen e shapit prej sheqerit, mjerisht të gjitha sot
nuk janë imun nga e kjo e keqe që na ka rrethuar dhe po na han së brendshmi. Përkundrazi, gjithkund i
ke të përziera deri në atë përmasë sa të ngulfat kiçi, shundi dhe letërsia triviale përmbi letërsinë e shijes
së mirë, letërsinë artistike.

HEJZA: Pse sot nuk kemi gjenerata krijuesish si dikur, që në viset etnike jashtë atdheut, po shënonin
“epoka letrare”: gjenerata e Pasluftës së Dytë Botërore, gjenerata e viteve 70-80-90! Ku qëndron
problemi: te shkëputja e kontaktit krijues-lexues, te “heshtja krijuese” si pasojë e shkëputjes kohore, e
cila kërkon një hedhje të hapit gjigant në krijimtarinë letrare, apo si pasojë e “vdekjes” së kritikës
letrare?

SOPAJ: Sot kemi shkrimtarë shumë të mirë dhe me vlera të pakontestueshme artistike të të gjitha
gjeneratave. Sot madje, më mirë se kurrë janë krijuar mundësitë që krijuesit shqiptarë të komunikojnë
mes vete dhe t’i përafrojnë kontaktet e tyre kur shkrirja e kufijve shqiptaro-shqiptarë ditë e më ditë po
bie, bile në planin e botimeve të përbashkëta, por e keqja po vazhdon të ekzistojë edhe më tutje deri në

ekstrem për shkaqe nga më të ndryshmet, deri në ato më banalet. Kush, për shembull, i pengon
shkrimtarët shqiptarë ta kenë një shoqatë të mirëfilltë mbarëkombëtare ku të gjitha problemet e
krijimtarisë mund t’i sistemojnë dhe zgjidhin një herë e përgjithmonë, lehtë, mirë e qetë, me shpirtra
demokratësh? Mbaj mend një tentativë të Zyhdi Moravës në vitet ’90 që ta organizojë një shoqatë të
këtillë. Dhe kaq. E di se çështja e organizimit të shkrimtarëve në një subjekt nuk zgjidh problemin e
anarkisë së shundit dhe të trivialitetit të sotëm letrar, por bile të keqen nuk duhet ta kërkojmë nëpër
subjekte minore, shoqata, botues dhe individë të caktuar, sidomos te ndonjë krijues eminent sado
“fajtor” të jetë ai. Them, vetëm një organizatë e këtillë mund t’i japë përgjigje saktë pyetjes pse sot nuk
ka gjeneratë të shkrimtarëve shqiptarë si ajo e “letërsisë shqiptare të viteve ‘70”. Ne sot mund të flasim
për një lëvizje të letërsisë shqiptare postkomuniste të viteve ’90, por kjo mund ketë vlerën vetëm me
letrarët e Shqipërisë së sotme me kuptimin e ngushtë të fjalës, por jo edhe me gjithë letërsinë shqipe,
asaj të Kosovës, Maqedonisë etj. Hapja e kufijve shqiptaro-shqiptarë me rënien e komunizmit, sado ta
mendojmë si ngjarje spektakolare që të na duket, nuk shënon diçka që mund ta cilësojmë si epokë e
letërsisë. Nëse me nocionin “epokë letrare” e keni menduar letërsinë shqipe në përgjithësi, atëherë kjo
është një temë shumë e gjerë dhe për të folur për të, duhen studime dhe libra të tërë që një ditë
patjetër se do të lindin. Dy pikat tjera, heshtja krijuese dhe vdekja e kritikës letrare, sado që i shtroni si
rastësi, ato meritojnë përgjigje të vëmendshme dhe jo dosido. Në fakt tema “heshtja krijuese” është
çështje e aktit subjektiv krijues që i tangon secilit krijues, mënyrës se si ai di ta përdor atë akt të
krijimtarisë së tij. Krijuesit në përgjithësi heshtin kur e heshtin të tjerët, heshtin kur i ndjekin dhe i
persekutojnë ata, heshtin edhe atëherë kur u duket se po i ndodh kjo gjë më e keqe – ndjekja p.sh.
(kujtoni vetëm Kafkën dhe Procesin e tij), por ka edhe faza të caktuara kur krijuesit për shkaqe objektive,
por edhe subjektive, thjesht heshtin. Ka krijues kur edhe thjesht heshtin ,sepse shteren, e këpusin
krijimtarinë e tyre letrare, sado që lexuesit duan ta dinë pse po heshtin edhe kur ata (krijuesit pra)
s’kanë përgjigje për këtë pyetje… Tema tjetër, vdekja e kritikës letrare, është temë shumë, shumë më e
gjerë dhe atë duhet analizuar, duke e krahasuar me kohën kur krijojmë ne sot si krijues. Kanë ndërruar
gjërat, kanë ndryshuar shumë fenomene shoqërore, që këtu edhe kritika ka ndryshuar. Nëse mendoni
për kritikën letrare që tradicionalisht e ka shoqëruar veprën letrare të akëcilit krijues pas botimit, kjo sot
po vazhdon të shoqërohet pothuaj detyrimisht me një ritual të promovimit të veprës së tij në të cilën, të
gjithë e dinë se në ato çaste ekzaltimi nuk thuhen mendimet e sakta kritike letrare, por fjalë miradie,
shpesh kurtuazie. Nëse e keni fjalën për kritikën e mirëfilltë letrare, jam dakord se ajo nuk hesht, por
nuk po funksionon si duhet.

HEJZA: A mund të ketë kritikë bashkëkohore letrare në kohën kur po na ngulfat amatorizmi dhe
diletantizmi në bërjen e “letërsisë”?

SOPAJ: Unë e di se kritika letrare ka mision fisnik, shkruhet që ta ndihmojë letërsinë në drejtimin që t’i
interpretojë veprat e mira letrare, të merret me ato, krijohet dhe përpiqet ta krijojë shijen e mirë të
lexuesit përmes veprave të autorëve të mirë dhe jo të kundërtën, të ndihmojë të krijojë amulli në
rrëmujën e akulturimit çfarë mjerisht po ndodh te ne sot, në sy të botës së qytetëruar. Është për të
ardhur keq se si po shtohet stogu i librave pa vlerë nëpër bibliotekat tona, diçka për të cilën M.
Servantesi e shpiku Don Kishotin, kalorësin që qe çmendur së lexuari vepra pa etikë dhe pa vlerë. Ka
krijues që e dinë shkrim-leximin, por që mjerisht s’dinë ç’është letërsia, cila është detyra parësore e

shkrimtarit, ta fisnikërojnë gjuhën apo ta bastardojnë atë. Kritika e mirëfilltë letrare nuk merret me
çoroditë shoqërore, nuk ka pse bashkërenditet me kakofoninë epokale që ndodh sot, thjesht e tund
kokën para kolonave të tirazheve që po shumohen përditë, nuk merret me dukuri lukunish që do ta
turpëronin çdo njeri normal. Po, s’ka kush merret me këtë dukuri të tmerrshme dhe të lig. Të shkretët
“autorë” me ambiciet e sëmura! Dhe vetëm kaq. Ka perënduar koha kur kritika letrare merrej me
“krijimin e njeriut të ri” me çka në të kaluarën kritika e realizmit socialist, në vend që ta shëronte
njeriun, në të vërtetë vetëm e sëmurte atë. Mjaft më. Jemi në kohë tjetër, detyrat e ministrive nuk janë
të stimulojnë paçavure idioteske që neverisin me shije të keqe, prandaj nisni të bëni punë të mbara. Më
keq se sa librat me toponominë e përdhunës që na bënte pushteti antishqiptar në kohë të komunizmit
kur e gjuante gurin dhe e fshihte gurin, vallen e djallit ia bëjmë ne sot vetes, duke stimuluar shundin dhe
kiçin. Kritika e mirëfilltë letrare nuk merret me këtë gjë, me këtë gjë duhet të merren partitë tona në
pushtet.

HEJZA: A shihni ndonjë rol në profilizimin e krijuesve të mirëfilltë nëpër portale apo redaksi elektronike
gjithëkombëtare që do të ishin nën përkujdesin institucional të shteteve tona shqiptare?

SOPAJ: Portalet dhe redaksitë elektronike janë të një kohe më të re, shumë më të re se sa koha jonë, në
të vërtetë disi më duken paksa artificiale se sa redaksitë klasike, shtëpitë botuese ose edhe libri në
kuptimin klasik të fjalës. Roli i redaksive ose të shtëpive botuese, si në të kaluarën por edhe sot,
presupozon kontaktin e drejtpërdrejtë të shkrimtarëve që d.m.th. presupozon një afërsi fizike të tyre,
prandaj s’ka si mos të jetë më i afërt dhe më ngrohtë kontakti i drejtpërdrejt, se sa portalet dhe
redaksitë elektronike ku aktantët as shihen e njihen mes veti, të cilët nuk i detyron krijuesit të kenë
kontakte fizike. Ajo që më intrigon dhe më shqetëson është nocioni “libër elektronik”, prandaj desha të
flas pak më gjerë për të. Ne jemi në tranzicion, jemi thellë në performime të natyrave të ndryshme.
Epoka e postmodernizmit na ka gjetur shumë të shtyrë për nga mosha që të mund të flasim për
ndryshimet që na presin. Libri elektronik? Portale? Komunikim me internet? Po kush mund të flasë sot
saktë se si do të do të zhvillohet letërsia në këto performime përballë letërsisë të cilën e dimë më së
miri, librit klasik! Krijuesit e mirëfilltë dhe me talent, kjo nuk i tremb. Me të drejtë, sepse arti i fjalës në
këto performime, megjithatë është i njëjtë. E ashtuquajtura letërsi klorsiake të cilës i referohet
Servantesi, gjithë ato libra pa vlerë që një kohë vigjilonte në Mesjetë nuk janë më, askush s’i di për ata
autorë dhe ato vepra, të gjithë i ka shpuzuar koha, ka mbetur por Don Kishoti i Mançës që vazhdon të
mbetet monument kohe që e ka varrosur gjithë atë letërsi shundi. Letërsia e mirë vazhdon të mbetet e
pavdekshme, letërsia e keqe e ka kohën të shkurtër. Tash për pyetjen. Mua realisht më tremb mendimi
se mund ta profilizojnë një shkrimtar mjetet elektronike, qofshin edhe portalet, qofshin çfarëdo mjeti
tjetër elektronik. Shkrimtari është ose nuk është shkrimtar, mjetet me të cilët defilojnë shkrimtarët, më
së paku mund t’i bëjë kush të profilizuar, prandaj as portalet… Për fund, më duket se këtu në
metamorfizimin e fjalës së bukur artistike nga fjala e shkruar në fjalë të dëgjuar, fillon edhe vdekja e
librit klasik me kuptimin e plotë të fjalës. Nga fjala që shihet kur shkruhet, preket dhe ndjehet, me anë të
vizualitetit (psh. librat megafonik, librat që vetëm i dëgjojmë), fjalës duket sikur i humb diçka nga arti i
saj në shqisën e përjetimit shpirtëror, diçka që humb në ndjeshmërinë fiksionale.

HEJZA: Librin elektronik, bibliotekën elektronike, digjitalizimin e botimeve, e shihni si “vdekje të librit”
apo si një proces të cilin, detyrimisht duhet ta pranojmë dhe të jemi në hap me kohën! A mund ta
konceptojmë këtë proces të librit si fat i shkrimit të pergameneve, të shkrimit nëpër lëvore drush, në
rrasa guri, në lëkurë kafshës, në shpat mali, në shpella!

SOPAJ: Pyetjes suaj po ia bashkëngjis diagramin e të dëgjuarit gjithëshqisor që ka letërsia. Kur po
përmendni të gjitha tipologjitë e evoluimit të librit që nga zanafilla, ju sikur po ecni në të gjitha kohërat
njëkohësisht, diçka si postmodernizmi, rrugë në të cilat ka ecur libri ose shkrimi që nga pergamentet,
“shkrimit nëpër lëvore drush, në rrasa guri, në lëkurë kafshës, në shpat mali, në shpella” etj. në të cilin ju
pavetëdijshëm po bëni një ridefinim në retrospektivë të librit të vogël të F. Engelsit “Roli i punës në
transformimin e njeriut nga majmuni”, ku “majmuni, lexo njeriu i ri” sikur po i kthehet paragjenezës.
Llogaritni sikur një ditë të shterojnë të gjitha resurset e rrymës elektronike dhe gjendeni në situatën kur
s’dini ç’mund bëni me të gjitha ato portale e shtëpi elektronike, ku fati i librit mund të ngel në mëshirë
të një çelësi apokliptik kur supozimi se një ditë të ndodh në realitet, të gjitha librat t’i fshijë mungesa e
rrymës elektrike. Vdekja e librit elektronik në të vërtetë na kthen në paragjenezë, në lindjen e dytë fizike
si libër klasik.

HEJZA: A po e vuan kritika jonë letrare mungesën e gazetave dhe revistave kulturo-letrare! Nga ana
tjetër, janë të pakta edhe përpjekjet e kritikës sonë që të gjejë vend e strehë nëpër faqe profesionale,
nëpër rrjete sociale të profilizuar, ku mund të japin kontribut të pamohueshëm.

SOPAJ: Kritika letrare lind për shkak të letërsisë së mirë, e cila për fatin tonë të mirë, ajo te ne nuk
mungon, sado që ka shtegtuar nga revistat standarde drejt portaleve ose anasjelltas. Paradoksalisht,
përderisa një letërsi kombëtare si e jona është në lulëzim të plotë me kuptimin e plotë të fjalës
kultivohet gjithnjë e më mirë, lexuesit profesionist alias kritika letrare ngel e patrajtuar institucionalisht,
ajo nuk e ka vendin atje ku duhet të ketë, të jetë e përkrahur dhe e financuar për punën që bën. Nuk di
të ekzistojë ndonjë revistë profesionale, standarde dhe me jetëgjatësi siç, le ta përmend këtu me këtë
rast, revistën Umjetnost riječi (Arti i fjalës) të Zagrebit, e cila me dekada botohej pareshtur që në kohë të
Ish Jugosllavisë, organ i pastër kritik letrar, të cilit ia kemi për borxh për mbathje teorike ne të kësaj
pjese të Shqipërisë. Kanë avulluar rubrikat e kritikës letrare të Jetës së Re, Jehonës, Fjalës, kanë lindur
dhe kanë perënduar sapo kanë lindur shumë revista periodike, botime ekskluzive me tekste të kritikës
letrare dhe edhe sot, të tre Shqipëritë tona nuk e kanë për nge të financojnë një organ me kritikë pastër
letrare, me njerëz kompetentë të ngritur në nivelin standard akademik që mund ta përcjellin
hiperprodukcionin letrar që do një krah ndihme për zhvillimin normal të letërsisë sonë shqipe. Ata që të
parët duhet të mërziten, janë njerëzit e kulturës dhe institucionet e saj, sepse çdo kohë e kaluar me
vepra të mëdha të letërsisë pa shënime kritike, pa debate kritike letrare, pa polemika konstruktive ku
mund të ndahet shapi prej sheqerit, pa të dhëna qofshin ato edhe më minimalet bibliografike të
mendimin kritik të kohës kur bashkëjetojnë shkrimtari i madh dhe kritika e saj letrare përbri, kjo na ngjet
si buka pa kripë.