ILUMINIZMI DHE FEJA

Debati mbi religjionin – Debati mbi religjionin në epokën e iluminizmit ishte
përgjigje ndaj shekullit paraprak të luftërave religjioz në Evropë, sidomos ndaj Luftës
tridhjetëvjeçare. Teologët e iluminizmit dëshironin ta reformonin fenë e vet pa u konfrontuar
dhe duke parandaluar mundësinë që kundërthëniet religjioze të përhapen në politikë dhe të
shndërrohen në luftë. Ata ende ruanin besimin e vërtetë në Zot.
Për krishterët e moderuar kjo nënkuptonte kthimin në Librin e shenjtë (në Bibël).
Filozofi anglez , i cili studioi në Oxford Xhon Lok (John Locke, 1632-1704) e braktis
korpusin e komenteve teologjike në dobi “të studimit të fjalës së Zotit, pa paragjykime”. Ai
përcaktoi se thelbi i krishterimit është besimi në Krishtin Shpëtimtar dhe sugjeroi shmangien
nga debati i hollësishëm. Shtetari amerikan, presidenti i tretë, hartues kryesor i Deklaratës së
Pavarësisë (1776) Tomas Xheferson (Thomas Jefferson, 1743-1826), në “Biblën e
Xhefersonit” (Jefferson Bible), të botuar për herë të parë më 1895 – pas vdekjes, ka shkuar
edhe më larg: I ka hequr të gjitha pjesët që përshkruajnë mrekulli, vizita të engjëjve dhe
ringjalljen e Krishtit pas vdekjes. Nga Dhiata e re e ka nxjerrë vetëm kodin moral praktik të
krishterë.
Mendimtarët e iluminizmit janë përpjekur ta zvogëlojnë forcën politike të religjionit
të organizuar, duke parandaluar kësisoj epokën e re të jotolerancës dhe të luftërave religjioze.
Filozofi holandez me prejardhje nga një familje hebraike, e ardhur nga Portugalia, Baruh de
Spinoza (Baruch Benedictus de Spinoza, 1632-1677) ishte i vendosur në mënjanimin nga
politika, si të teologjisë së kohës, ashtu edhe të teologjisë historike, me përjashtim të ligjit
hebraik. Filozofi i iluminizmit gjerman Moses Mendelson (Moses Mendelssohn, 1729-1786)
sugjeronte që religjionit të organizuar të mos i jepet kurrfarë peshe politike. Ai rekomandonte
që çdo person të ndjekë atë që i duket më bindës. Për të ruajtur rendin ndër ithtarët e vet,
religjionit të mirë, të bazuar në moralin instinktiv dhe në besimin në Zot – nuk i nevojitet
forcë. Mendelsoni dhe Spinoza religjionin e vlerësonin në bazë të fryteve morale dhe jo
sipas logjikës së teologëve të tij.
Me besimin në iluminizëm, shfaqen shumë ide religjioze të reja, përfshi edhe deizmin
dhe diskutimin për ateizmin. Sipas publicistit britanik për çështje politike, i cili më 1774
emigroi në Amerikë, Tomas Pejn (Thoma Paine, 1737-1809) deizmi është besim i thjeshtë
në Zotin krijues, pa kurrfarë reference në Bibël apo në ndonjë burim tjetër mbinatyror. Në
vend të kësaj, deisti bazohet vetëm në arsyen e vet që e udhëheq besimin e tij, gjë që është në
përputhje me mendimin e shumicës së mendimtarëve të asaj kohe.
Ateizmi ka qenë objekt i shumë diskutimeve, por numri i proklamuesve të tij ka qenë i
vogël. Autorët e “Iluminizmi skocez” (Scottish Enlightenment) në Enciklopedia e iluminizmit,
2004, E. J. Uilson (E. J. Wilson) dhe historiani amerikan Peter Hans Reill (Peter Hans Reill,
1938-2019) thonë: “Në të vërtetë, shumë pak intelektualë të iluminizmit kanë qenë ateistë,
madje as ata që kanë qenë kritikë të zëshëm të krishterimit. Më tepër kanë qenë kritikë të
besimit ortodoks, d.m.th. radikal dhe kanë anuar kah skepticizmi, deizmi, vitalizmi, mbase
edhe panteizmi*”.
Shënim: Panteizmi është doktrinë religjioze-filozofike e cila Zotin e identifikon me
natyrën dhe natyrën e sheh si personifikim të hyjnisë; në shekujt XVI dhe XVII, nën maskën
e panteizmit, herë-herë janë kultivuar ide kryekëput materialiste dhe ateiste, si p.sh. filozofi
italian Xhordano Bruno (Giordano Bruno, 1548-1600), filozofi holandez Baruh de
Spinoza; kah mesi i shekullit XX e këndej, panteizmi u bë një prej formave të mbrojtjes së
religjionit.
Xhordano Bruno (Giordano Bruno) ishte mbështetës i pikëpamjes heliocentrike të
astronomit polak Nikolla Kopernik (Nicolaus Copernicus, 1473-1543) për sistemin diellor.
U burgos më 23 maj 1592 nga inkuizicioni i Venedikut i akuzuar se “përfytyron një univers

të pafundmë prej shumë botësh, që lëvizin në hapësirë”. Iu dorëzua inkuizicionit të Romës që
e mbajti në burg shtatë vjet dhe e dënoi me vdekje për herezi. Inkuizicioni katolik e dogji në
turrën e drurëve, më 17.02.1600, në sheshin Campo di Fiori të Romës.

* * *

Disa e kanë ndjekur mendimin e filozofit dhe iluminizmit francez Pjerë Bejli (Pierre
Bayle, 1647-1706) duke thënë se ateistët vërtet mund të jenë njerëz moralë. Shumë të tjerë, si
për shembull shkrimtari, historiani, publicisti dhe filozofi francez, Volter (François Marie
Arouet Voltaire, 1694-1778) kishin qëndrimin se pa Perëndinë i cili e dënon të keqen, rendi
moral i shoqërisë do të rrënohej. Ata konsiderojnë se ateistët do të kishin qenë shumë më të
prirë për çrregullimin e shoqërisë, për arsye se ata (ateistët) nuk njohin kurrfarë autoriteti më
të lartë dhe ligjet e tij. Pjerë Bejli (Pierre Bayle) thotë se në kohën e tij “personi i kujdesshëm
gjithmonë ka manifestuar një religjiozitet fiktiv”. Ai besonte se edhe ateistët mund të kenë
konceptin e nderit dhe t’i tejkalojnë interesat e vet me qëllim që të integrohen në shoqëri.
Xhon Loku (John Locke) konsideronte se në shoqërinë në të cilën nuk ekziston Zoti dhe ligji
i Zotit, do të kishin për pasojë anarkinë morale. “Askush nuk do të njihte ligj; secili do ta
shikonte vetëm vullnetin e vet; nuk do të njihte kurrfarë autoriteti, përpos vetes. Secili do të
kishte qenë zot i vetvetes; plotësimi i vullnetit vetanak do të kishte qenë i vetmi synim dhe
qëllim i tërë veprimit të tij”.
Historia intelektuale – Në atë kohë, historia intelektuale mbeti tendencë mbizotëruese
e historiografisë. Filozofi gjerman me prejardhje hebraike, profesor në Hamburg dhe në
Gëteborg (Göteborg), më vonë në ShBA, një prej përfaqësuesve më të rëndësishëm të
Shkollës neokantiane të Marburgut, Ernst Kasirer (Ernst Cassirer, 1874-1945), në veprën e
vet “Filozofia në iluminizëm” (Die Philosophie der Aufklarung, 1932) shkruan se iluminizmi
është “pjesë e fazës së veçantë në zhvillimin intelektual të përgjithshëm të njeriut nëpërmjet
të cilit mendimi filozofik modern e ka fituar vetëbesimin dhe vetëdijen karakteristike”. Duke
u bazuar te filozofi gjerman Imanuel Kant (Immanuel Kant, 1724-1804), Kasireri pohon se
iluminizmi është proces nëpërmjet të cilit shpirti “arrin të kuptojë qartë dhe thellë natyrën
dhe fatin e vet dhe karakterin dhe misionin e vet”. Me fjalë të tjera, iluminizëm është vargu i
arritjeve filozofike, shkencore dhe intelektuale që kanë ndodhur kryesisht në shekullin XVIII
– kohë e lindjes së modernizmit intelektual.
Analizat bashkëkohore të iluminizmit – Në vitin 1970 e këndej, iluminizmi u studiua
dhe u interpretua gjerësisht dhe në mënyrë heterogjene, madje edhe jashtë perspektivës
evropiane. Studiuesi amerikan, profesor i frëngjishtes dhe i letërsisë krahasuese, Alfred
Ouen Oldrixh (Alfred Owen Aldridge, 1915-2005) dëshmon se idetë e iluminizmit janë
përhapur në kolonitë e Spanjës dhe janë integruar me kulturat e vendasve. Historiani, eseisti
dhe gazetari italian, studiues i iluminizmit, Franko Venturi (Franco Venturi, 1914-1994) e
ka hulumtuar ndikimin e iluminizmit në hapësirat e ngecura si në Itali, Greqi, Ballkan,
Poloni, Hungari dhe Rusi.
Qasja kulturologjike e historianit amerikan të kulturës, Robert Çoet Darnton (Robert
Choate Darnton, 1939-), shpalosi një dimension të ri të studimit të kësaj fushe. Ai thotë:
“Është e mundur që iluminizmi të ketë qenë shumë më për toke se klima intelektuale e
lartësuar që e paraqesin autorët e librave. Ne duhet ta vëmë në dyshim atë vizion tanimë të
lartësuar, vizion tanimë metafizik të jetës intelektuale në shekullin XVIII”. Robert Darntoni
studioi në Harvard dhe në Oxford. Specializoi në Francë për shekullin XVIII. Një kohë ishte
bibliotekist i Harvardit. Profesor Darntoni analizon nëntokën e industrisë franceze të librave
në shekullin XVIII. Hulumton botën e kontrabandës së librave dhe jetën e autorëve të tyre
(“Grub Street Hacks”) të cilët kurrë s’e kanë arritur suksesin e atyre që quheshin philosophe.
Me fjalë të tjera, në vend që t’i përmbahej kanunit të iluminizmit, Darntoni hulumtonte se
“ç’dëshironin të lexonin francezët” dhe kush ishin autorë, botues dhe shpërndarës të atyre
librave. Përpos kësaj, në veprën e vet “Biznesi në iluminizëm, Historia e botimit të

Enciklopedisë 1775-1800” (The Business of Enlightenment. A Publishing History of the
Encyclopédie 1775–1800, 1979), Darntoni pohon se nuk ka nevojë të hulumtohet
“Enciklopedia” (Encyclopédie) ngase “libri është analizuar dhe është përfshirë nëpër
antologji shumë herë: t’i rikapitolosh të gjitha studimet për përmbajtjen intelektuale të tij, do
të kishte qenë redondante” (fryrje). Në vend të kësaj, sikundër sugjeron vetë titulli i veprës së
tij, ai i ka studiuar kushtet shoqërore që kanë ndikuar që të shkruhet “Enciklopedia”
(Encyclopédie). Kjo është reprezentative për interpretim social në përgjithësi, hulumtimi i
rrethanave shoqërore që kanë shpënë në idetë e iluminizmit dhe jo studimin e vetë ideve.
Vendimtare për interpretimin e rrethanave shoqërore, ka qenë puna e filozofit dhe
sociologut gjerman Jyrgen Habermas (Jürgen Habermas, 1929-). Habermasi ishte profesor
në Frankfurt dhe në qytete të tjera të Gjermanisë. Ishte i afërt me marksizmin dhe me Rrethin
e Frankfurtit. Punimi i tij “Transformimi strukturor i sferës publike” i botuar në vitin 1962
me titullin Strukturwandel der Öffentlichkeit, më 1989 u përkthye në anglisht. Libri pasqyron
krijimin “e sferës publike borgjeze” në Evropën e shekullit XVIII. Në thelb, kjo sferë publike
pasqyron pikëpamjet e reja dhe mënyrat e komunikimit që kanë mundësuar shkëmbimin e
ideve, të bazuara në arsye në shekullin XVIII. Habermasi sqaron se sfera publike ka qenë
borgjeze, egalitare (barazimtare), racionale dhe e pavarur nga shteti, duke e bërë vendtakim
ideal të intelektualëve, të cilët politikën dhe shoqërinë e atëhershme e kanë shqyrtuar në
mënyrë kritike, larg pengesave të autoritetit zyrtar.
Punimi i Habermasit, ndonëse ushtroi ndikim, u sulmua nga të katër anët. Derisa sfera
publike, përgjithësisht ka qenë pjesë integrale e interpretimeve sociale të iluminizmit, shumë
historianë kanë vënë në dyshim nëse sfera publike ka qenë borgjeze, opozitare ndaj shtetit, e
pavarur nga shteti dhe egalitare (për barazi).
Ky zhvillim historiografik ka bërë shumë që studime mbi iluminizmin të kryhen me
interpretime të ndryshme. Në veprën e vet “Historia sociale e së vërtetës” (A Social History
of Truth, 1994), historiani dhe sociologu amerikan, profesor në Universitetin e Harvardit,
Stivën Shepin (Steven Shapin, 1943-) nxjerr argumentin sociologjik se në Anglinë e
shekullit XVII, moda e shoqërizimit, si shenjë e të qenit i qytetëruar, ishte bërë diskurs
themelor i së vërtetës. Për pohimin që ka potencial për t’u bërë i vërtetë, ka qenë e
domosdoshme të shprehet në përputhje me rregullat e shoqërisë civile.
Sipas mendimit të shkrimtarit dhe akademikut britanik, të specializuar për historinë e
Holandës, për epokën e iluminizmit dhe për hebrenjtë e Evropës, Xhanatan Israel (Jonathan
Irvin Israel, 1946-), në këtë periudhë janë krijuar dy vija të qarta të mendimit iluminist:
E para, “iluminizmi radikal”, kryesisht i frymëzuar nga filozofia e materies e Baruh
dë Spinozës, e cila në formën politike të vet anon kah: demokracia, barazia racore dhe
gjinore, liria personale e stilit të jetesës, liria e plotë e të menduarit, e të shprehurit dhe e
shtypit, largimi i autoritetit religjioz nga procesi legjislativ dhe i arsimit, si dhe ndarja e plotë
e kishës nga shteti.
E dyta, “iluminizmi i moderuar”, i cili në sisteme filozofike të ndryshme, si në veprat
e filozofit, matematikanit dhe fizikanit francez Rene Dekart (René Descartes, 1596-1650), të
filozofit anglez Xhon Lok (John Locke, 1632-1704), të fizikanit, matematikanit dhe
astronomit anglez, anëtar i Akademisë Franceze të Shkencave, Isak Njutën (Isaac Newton,
1642-1727) ose të fil0ozofit gjerman, profesor i filozofisë dhe i matematikës në Lajcig, Halle
dhe Marburg, i njohur për krijimin e terminologjisë filozofike gjermane, Kristian Vulf
(Christian Wolff/Wolfius, 1679-1754) mbështesin rishqyrtimin kritik dhe ripërtëritjen e
mënyrave të vjetra të të menduarit, por që në fusha të tjera kërkojnë përshtatje sistemeve të
vjetra të forcës dhe të fesë.
Por, këto dy rryma të të menduarit janë ballafaquar me kundër-iluminizmin
konservator, ku bëjnë pjesë mendimtarët të cilët e kanë mbështetur sistemin tradicional të të
menduarit, të bazuar në fe. U shfaqën edhe interpretimet feministë. Një prej tyre është

interpretimi i studiueses amerikane Dena Gudman (Dena Goodman, 1952-). Në veprën e vet
“Res publica literaria; Historia kulturore e iluminizmit francez” (The Republic of Letters: A
Cultural History of the French Enlightenment, 1994), Gudman thotë se në iluminizmin
francez, shumë femra kanë luajtur rol të rëndësishëm, për punën e tyre si salonnières
(salloniere) në sallonet e Parisit. Këto sallone janë bërë “hapësirë pune e projektit të
iluminizmit”, kështu që femrat, si salonnières (salloniere), kanë qenë “drejtuese legjitime të
diskurseve potencialisht rebeluese” që janë zhvilluar në to.
Në anën tjetër, profesoresha amerikane e historisë në Rutgers University, në Berkeley
University, studiuese e letërsisë frënge dhe e historisë politike moderne të Francës, Karla
Hese (Carla A. Hesse, Berkeley, California, 1956-) në veprën e vet “Iluminizmi tjetër: Si u
bënë moderne femrat franceze” (The Other Enlightenment: How French Women Became
Modern, 2001) thotë se “pjesëmarrja e femrave në jetën kulturore publike të Regjimit të
vjetër (Anciene régime), relativisht ka qenë margjinale”.
Ishte Revolucioni francez (1789) që i hoqi kufizimet kulturore dhe ekonomike të
vjetra dhe korporativizmat (gildet), duke mundësuar kësisoj pjesëmarrjen e femrave në
shoqërinë franceze, sidomos në lëmin e letërsisë.
Shënim: Gilde gjermanisht – esnaf; në mesjetë, në Evropën Perëndimore – shoqëritë
e tregtarëve, të veprimtarëve ekonomikë; shoqatë, asociacion, kooperativë, organizatë; rangje
tregtare në Rusinë e para revolucionit, bazuar në pasuri dhe me shkallën e tatimit.
Xhelal Zejneli